Sunday, September 25, 2011

Nýggjur veruleiki ger kanska grindadráp neyðug aftur

Seinna greinin av tveimum, um hvussu alheims skuldarkreppan rakar føroyingar

Búskaparfrøðingar og aðrir serfrøðingar meta, at alheims búskaparkreppan er ein sjálvsøgd og varandi avleiðing av tí sannroynd, at olja ikki longur finst í so "óendaligum", lætt atkomuligum mongdum, sum áður. Í fyrsta umfari førir hetta ósvitaliga til nógv hækkandi oljuprísir, umframt at nógv lond ikki fara at hava atgongd til bíliga olju longur. Hvat fer hetta at merkja fyri føroyska samfelagið? 

Nógvir serfrøðingar siga, at núverandi kreppan er so álvarslig, júst tí tað ikki er gjørligt hjá flestum londum nóg skjótt - áðrenn oljan verður ov dýr og/ella ov knøpp - at leggja orkukervið um og gera neyðugu íløgurnar í menning av alternativum, meira burðardyggum orkukeldum, umframt í tólini, sum skulu gagnnýta hesar nýggju orkukeldur, so tey nýggju kunnu viga fult upp ímóti oljuni (Sí keldur: 3, 4 og 5, umframt 4a).

Ein umlegging av núverandi orkukervi er ómetaliga dýr at gjøgnumføra. Alternativini til oljurikin tól og aðrar hentleikar, sum eru gjørdir av oljupreparatum (bara hugsa um asfalt og plastikk), eru kanska uppfunnin, men eru tey nóg bílig, nóg atkomilig og nóg burðardygg? Um tey vóru, vóru tey helst langt síðani á marknaðinum. So spurningurin er, um granskingin nær at koma við veruligum alternativum í nóg góðari tíð. Tá oljan er uppi, er tað ov seint at fara og granska og menna, tí hvat skal fáa hjólini at mala, tá oljan ikki longur kann, og heimurin ikki hevur nátt at menna alternativini?

Alt orkukervið umleggjast
Eingin ivi er um, at neyðugt er sum skjótast at gera seg minni bundnan at dýrkandi oljuni - í tann mun tað yvirhøvur er gjørligt. Allar heimsins stjórnir mugu síggja veruleikan í eyguni, at øll orka má setast inn á at leggja orkukervið um, meðan tíð er. Alternativ mugu finnast til alla orkuveiting, til øll framleiðslutól og til øll flutningstól, sum nú brúka olju - og tað skal henda skjótt.

Tí hóast nýggj olja enn verður funnin - eisini í lutvíst stórum mongdum - so er tað kortini als ikki nóg mikið til at møta tí eksponentielt vaksandi tørvinum. (2a og 2b). Fyrr ella seinni boygnar strikumyndin niðuraftur. At hetta longu kann vera hent – tvs. at vit kanska eru farin framvið “peak oil” punktið - viðurkenna sjálvt partar av oljuídnaðinum alment, men fá tora at tosa so hart um tað, tí øll vita, hvørjar álvarsligar avleiðingar, tað kann hava við sær – og eingin ynskir at loypa ræðslu á marknaðin. (1b, 1c og 1h)

Men flestu stjórnir eru stuttskygdar og hava higartil ikki hildið seg til at taka stigið fult út at royna at gera seg leysar av olju, hóast tær spara nógvar pengar í síðsta enda - helst av ótta fyri, at so tungar útreiðslur ganga út yvir vælferðina her og nú. Spurningurin er, hvørji lond hava ráð til at gera so umfatandi broytingar í nóg góðari tíð, áðrenn ein álvarslig heimsumfatandi búskaparkreppa hevur útarmað londini so mikið, at tey als ikki hava ráð til at gera tað, sum krevst.

Sum er hava øll ilt við at sleppa oljuni, sum higartil hevur verið álitið, men tá oljan verður knøpp, fara oljuframleiðandi londini sjálvandi at vilja brúka ta oljuna, tey hava eftir í undirgrundini til sín sjálvs fyrst og fremst. Tað sindrið, sum tá verður eftir til tey oljuinnflytandi londini, verður ómetaliga kostnaðarmikið. Hetta er ein ræðandi framtíðarmynd, serliga fyri fjarskotin og sárbær útjaðaraøki við arktiskum - ella næstan arktiskum veðurlag sum Føroyar - ið eru enn meira bundin at olju enn flest onnur lond, og mugu innflyta alla oljuna.

Føroyar kunnu gerast avbyrgdar
Minkandi oljutilfeingi, álvarsom dálking og veðurlagsbroytingar, skuldarkreppa, búskaparligt skrædl - you name it. Alt rakar smá lond sum Føroyar hart, ið ikki hava mong bein at standa á. Afturgongdin er longu farin at merkjast. Kreppan fer fram beint nú, hóast føroyingar enn klára seg. Men hvussu leingi?

Føroyar leggja, sum er, fullkomiliga sítt álit á innflutta olju, sum drívur allan fiskiflotan. Sum kunnugt, er fiskur jú føroyinganna fremsta føði- og inntøkukelda og 95% av øllum útflutningi. Men, tá alivinnan er undantikin, hevur føroyska fiskivinnan ikki havt yvirskot í áravís - m.a. tí fiskiskipini eru so dýr at reka. Seinasta árið er størsta fiskavirkið farið á heysin og hartil eisini ein av teim stóru bankunum í Føroyum. Ímeðan fór arbeiðsloysið, eftir at kreppan tók dik á seg í 2008, frá bara 1,5 %  upp til uml. 7-8 %. eftir rímiliga stuttari tíð. Minkandi keypsorka, manglandi skattainntøkur og fleiri fólk á almennari veitingarinntøku innanholar spakuliga landsbúskapin.

Allur flutningur av ferðafólki og farmi til og frá oyggjunum, bæði loftvegis og sjóvegis, má eisini líta 100 prosent á oljuna. Tað er longu serstakliga kostnaðarmikið at ferðast og at føra farm til og úr Føroyum. Hvat hendir, tá støðugt hækkandi oljuprísirnir gera hetta enn dýrari? Fólk fáa rætt og slætt ikki ráð til at ferðast ella til at flyta farm longur. Ferjusambandið til tvey av fýra londum kring Føroyar er longu kvett, tí tað loysti seg ikki fyri felagið at halda tað gangandi. Men hóast hetta, so hevur hetta felagið, sum røkir einastu millumlanda ferjusambondini, enn stórar fíggjarligar trupulleikar og hongur allatíðina í einum tunnum trá í vanda fyri at fara á húsagang. Skuldin er so mikið stór, at stórur vandi er fyri, at felagið skjótt ikki hevur ráð at gjalda fyri støðugt dýrkandi oljuna, sum skal reka skipið. Sostatt má felagið lána alt fleiri pengar og/ella hækka partapeningin alt meira. Men hvussu leingi kann hetta halda fram, um ikki inntøkurnar fylgja við?

Við einum oljuprísi, sum við smáum sveiggjum upp og niður tó í høvuðsheitum bara hevur lyndi til at sníkja seg uppeftir - og við lítlari vón um, at kostnaðurin nakrantíð fer munandi niðuraftur - er tað ikki torført at ímynda sær, at tann dagur kemur, har alt ferjusamband til umheimin verður ógjørligt - í øllum førum á privatum vinnugrundarlag. Um henda hættisliga gongdin heldur fram, so kann tað avbyrgja oyggjarnar í stóran mun.

Ikki ráð til at lata vera
Tað tykist at vera serstakliga torført fyri føroyingar at síggja henda veruleika í eyguni og byrja at umstilla seg frá at brúka olju sum grundarlag fyri nærum alt, til at gera íløgur í at útvinna aðrar burðardyggari orkukeldur enn olju, umframt gera seg minni bundnar at innflutningi. Eitt uppkast til eina føroyska ætlan um burðardygga menning fyri ár 2002 - 2020 varð gjørt í 2002, men so hendi stórt sæð einki meir (2e). Føroyar hava - eins og so mong onnur lond - valt ikki at gera allar tær neyðugu íløgurnar enn, sum skulu til fyri at fara (næstan) heilt burtur frá lívrunnum brennievnum. Bert í lítlan mun. Helst tí, at ábyrgdarhavarar ikki hava varnast, hvussu bráneyðug støðan veruliga er. Men hava Føroyar ráð til at bíða longur við at seta ferð á hesa menning?

Nógvir politikkarar hava als ikki sæð skriftina á vegginum, tykist tað, men tosa enn um at gjøgnumføra risa tunnilsverkætlanir (!), heldur enn at umleggja orkukervið, meðan tíð er - og tryggja meira sjálvbjargni á øllum økjum. Miðlarnir sova eisini fast og eru als ikki nóg nógv eftir teimum ráðandi fyri teirra óvirkni.

SEV hevur útbygt vatnorku í ávísan mun, men hevur lítið og einki gjørt fyri at útvinna aðrar alternativar orkukeldur. Og verkætlanir, har roynt hevur verið at menna aðrar orkukeldur, eru als ikki raðfestar politiskt. So langt er enn eftir á mál. Harumframt eru í roynd og veru eingi verulig alternativ tøk enn til flutningsfør, sum verða rikin av øðrum enn olju - ikki, tá hugsað verður um størri skip, so sum fiski- ella farmaskip.

Bumbað aftur í miðøldina
Tann dag, tá oljan kostar fleirfaldað so nógv, sum í dag, skuldin er vaksin upp um høvdið, lánimøguleikarnir eru uppi og/ella Danmark má spara blokkin burtur, so hava føroyingar ikki ráð til at keypa oljuna, sum brúk er fyri til at halda samfelagshjólunum í gongd. Um føroyingar ikki hava fyrireikað seg nóg væl í nóg góðari tíð til eina slíka støðu, so raplar alt tað, sum nútíðar føroyska samfelagið byggir á. Tað er júst hetta, sum føroyskir politikkarar verða noyddir til at sanna og gera nakað ítøkiligt við, ongantíð nóg skjótt. Gera politikkarar ikki tað rætta nú, verða føroyingar fyrr ella seinni bumbaðir aftur í miðøldina - ella til okkurt sum líkist.

Føroyingar liva eitt lutvíst múgvandi lív í dag, men hvussu leingi? Nógv fólk liva, sum um einki petti er galið, serliga í vesturheiminum. Men alt fleiri gerast tó sárt tilvitandi um sannroyndina, at vælferðin byggir á serstakliga ótrygga grund, og at tey sannlíkt kunnu missa vælferðina, um tey ikki steðga oyðslinum við náttúruríkidøminum og leggja sínar gomlu marglætisvanar um. Ung fólk, sum ikki hava upplivað annað enn vælferð, hava ilt við at trúgva, at tað ikki bara kann halda fram, men eldri føroyingar hava upplivað fleiri kreppur í sínari tíð, so tey vita, at framburðarríkar tíðir ikki halda á til ævigar tíðir.

Føroyingar eru tó hepnir í so máta, at nógv eldri fólk enn eru til, sum minnast og hava varðveitt vitanina um, hvussu føroyingar livdu, áðrenn teir gjørdust so bundnir at olju og innflutningi. Tey eldru kunnu enn læra yngru ættarliðini, hvussu tey bóru seg at við at yvirliva í gomlum døgum, tá øll máttu liva einans av tí tilfeingi, sum var á staðnum. Tí hava føroyingar - í øllum førum tey, sum duga at gagnnýta tilfeingið - kanska ein tjans kortini, um nú alt annað skuldi raplað.

Eftirverandi møguleikarnir
Hvat hendir, um Føroyar gerast meira ella minni avbyrgdar, tí eingin hevur ráð til at reka millumlanda ferðafólka- og farmaflutning longur? Ja, so mugu føroyingar fyrireika seg uppá í alstóran mun at minka um vælferðina og livistøðið. Allir møguleikar fyri at yvirliva eru tó ikki úttømdir. Verður vatn-, vind-, sjóvarfals- og alduorka útbygt, meðan fólkið enn so dánt hevur ráð, ber kanska til at framleiða nóg nógva orku til húsarhaldini og til eina ávísa mongd av smáídnað. Sum er, framleiðir SEV um 40 % av síni orku burturúr øðrum orkukeldum enn olju, so føroyingar eru á veg. Men bara ikki nóg skótt.

Hvat skulu fólk liva av, hvat skulu tey hita húsini upp við, og hvørja føði skulu tey eta, tá oljan er vorðin so dýr, at ráðini ikki longur eru til at innflyta oljuna og tær vørur í teim mongdum, sum vit innflyta nú? Tá er eingin annar møguleiki enn at brúka alt, sum atgongd er til á staðnum. Skuldi alt annað gingið galið, so hava føroyingar enn seyðin, ullina, fiskin, fuglin, hvalirnir, eplini, torvið, vatnið, vindin, sólina, aldurnar, sjóvarfallið osfr., umframt sína egnu arbeiðsmegi, sum er tað týdningarmesta. Føroyingar mugu rætt og slætt bretta upp um armar og fara til verka í stóran mun!

At ímynda sær: Um eingin olja er at fáa oljufýringarnar til at koyra, so mugu føroyingar flyta fleiri saman í best bjálvaðu húsini við brenniovnum, sum kunnu brenna torv - ella hús, sum eru sjálvhjálpin við sól- og vindorku ella jarðarhita. Allur flutningur má fara fram á hestavagnum og í bátum aftur. Tá eingin olja er til bátamotorarnar, mugu fólk út at fiska við smáum árabátum og seglskipum - ella fiska frá landi. Fuglur kann fleygast, um nóg mikið er til av ymsum fuglasløgum. Eplir og røtur kunnu veltast, og annað grønmeti kann dyrkast í vakstrarhúsum. Kanska nakað av alivinnu kann rekast tætt við land, um tað ber til at fáa nóg mikið av fóðuri til alifiskin (sum verður innflutt nú!). Alternativur matur, so sum tari, er eisini etandi og hartil heilsugóður, so taraskógir kunnu dyrkast. Skeljadjór er eisini atkomulig føði, ið kann alast. Men ber til eftir stuttari tíð at umskipa samfelagið til henda veruleika? Ber til at fáa hendur á hóskandi nøgd av amboðunum? Er nóg mikið til av tilfeingi til at breyðføða øllum?

Hvalatvøst verður tá kanska neyðugt at eta aftur, um nóg mikið av mati skal vera til at breyðføða alt fólkið, so fólk ikki doyggja í hungri. Sjálvt grindadrápið ber kanska til at gjøgnumføra við róðra- og seglbátum, soleiðis sum tað var gjørt fyrr í tíðini , um tað skal vera. Dálkaða tvøstið og spikið er sjálvandi ein stórur trupulleiki. Men standa fólk í eini støðu, har tey eru nóg svong, so eta tey eisini tað, sum er dálkað, um einki annað er at fáa. Um føroyingar einki annað alternativ finna til t.d. dálkað tvøst, verða teir allarhelst noyddir - um teir vilja tað ella ikki - at síggja burtur frá heilsuskaðiliga langtíðar árininum av dálkaða tvøstinum og spikinum og eta tað kortini, bara fyri at yvirliva her og nú.

Djór ikki ov fitt til at drepa
Eitt sovorðið lív er torført at ímynda sær, tí tað er so nógv øðrvísi enn tað lívið, føroyingar eru vanir við at liva nú. Men umbroytingin er ikki ósannlík, tíverri, og hon verður serliga skelkandi fyri yngru ættarliðini. Rakar kreppan so meint, sum mong spáa, so er einki annað at gera enn at góðtaka hesi rættiliga nógv herdu lívsvilkorini. (5f)

Í eini veruligari kreppustøðu hava føroyingar t.d. als ikki ráð til tann marglætishugburð, sum nú tykist at vera við at vinna fram - eisini í Føroyum - orsaka av trýsti frá sonevndum umhvørvisfelagsskapum: nevniliga at síggja djór sum ov fitt, ov sosial, ov kensluborin og ov klók til at drepa. Tað er beinleiðis ábyrgdarleyst at dyrka henda hugburð, soleiðis sum støðan sannlíkt kann fanta seg í framtíðini. Føroyingar verða noyddir - eins og í fyrndini - at síggja djórini í nærumhvørvinum sum eitt náttúrutilfeingi, sum má gagnnýtast sum best, so fólkið kann hóra undan. Føroyingar verða tí eisini noyddir til at varðveita og endurnýggja vitanina um, hvussu ein gagnnýtir og hagreiðir hetta tilfeingi á burðardyggan hátt, so grundarlagið ikki máast undan framtíðini hjá komandi ættarliðunum.

Spurningurin er, um fólk í Føroyum gera sær nóg greitt, hvørja vandastøðu tey kunnu koma í, um tey ikki eru betri fyrireikað til eina framtíð, har olja ikki er drívmegin í øllum meira. Hvussu førir eru føroyingar fyri at liva næstan sum fyrr í tíðini aftur? Hava teir vitanina til at kunna gagnnýta tilfeingið optimalt í eini slíkari støðu? Hvussu væl hava føroyingar fyrireikað seg, børnini og tey ungu til eina framtíð uttan allar teir nútíðar hentleikar, fólk hava í dag, uttan oljufýringar og skjótar bilar, uttan bólgnandi sjálvtøkuhandlar, og uttan italska pizza, amerikanskar burgarar og cola? Hendan spurningin má hvør einstakur seta sær. Harumframt má fólkið krevja av politikkarunum, at teir taka neyðugu stigini til at fyrireika alt samfelagið til at klára seg, tá oljan ikki longur verður so atkomilig meira fyri ein og hvønn, tí ein slík framtíð er kanska als ikki so fjar, sum fólk halda.

Henda greinarøð er ein roynd at vekja ans fyri hesum álvarsmáli. Vónandi rakna fleiri við - helst millum teirra, sum sita við ábyrgd og ávirkan - og viðgera hesar spurningar. Hvussu víkir og vendir, er tað alneyðugt at tosa saman um, hvussu føroyingar skulu bjálva seg til henda nýggja veruleika.

Til ber ímeðan at ogna sær meira vitan um heimskreppuna, og hvat onnur úti í heimi viðmæla fólki at gera, um - ella tá - skrædlið kemur, í teim mongu slóðunum til greinir, bøkur, frágreiðingar og dokumentarar um evnið í listanum niðanfyri.

Fyrra greinin í hesi røð:
http://elinbrimheimheinesen.blogspot.com/2011/09/fyrra-greinin-av-tveimum-um-hvussu.html

Keldur 

1. Greinir:
a. Der Spiegel: 'Peak Oil' and the German Government
Military Study Warns of a Potentially Drastic Oil Crisis
b. The Observer: Peak oil alarm revealed by secret official talks
Behind government dismissals of 'alarmist' fears there is growing concern over critical future energy supplies
c. The Guardian: Lloyd's adds its voice to dire 'peak oil' warnings
Business underestimating catastrophic consequences of declining oil, says Lloyd's of London/Chatham House report http://www.guardian.co.uk/business/2010/jul/11/peak-oil-energy-disruption
d. The Observer: Resource wars: the global crisis behind BHP Billiton's bid for Potash Corp 
The battle for the fertiliser giant points to a near future in which world food supplies may need to rise by 70%
e. The Guardian Professional Network: Why the ecology crisis poses a threat to business as usual 
There is little sign that those gathering in Davos appreciate that current unsustainablity means that things have to change
f. Bloomberg Business Week: Barreling Toward Peak Oil
Energy analyst Charles Maxwell of Weeden & Co. recommends Canadian tar sands plays
g. The Nation (videogrein): Are We Running Out of Oil?
The Nation and On The Earth Productions: Peak Oil and a Changing Climate
h. The Boston Globe: Oil supply to trail demand by 2030, study predicts
i. Børsen: IMF advarer: USA og Europa risikerer double-dip
j. The Globe and Mail: Why High Oil Prices Are Such A Threat To The Global Rebound
k. Economy Watch: Bubble Economy
http://www.economywatch.com/economy-articles/bubble-economy.html
l. Jyllands Posten: USA igen tæt på at lukke og slukke
Demokraterne og Republikanerne toppes om et midlertidigt budget, og USA løber tør for penge i næste uge.
http://epn.dk/okonomi2/global/usa/article2556095.ece
m. DR.dk: Jørgen Ørstrøm Møller: USA går bankerot inden 2020
Inden 2020 er USA gået fallit. Gælden er allerede i dag så alvorlig, at flere stater burde være blevet lukket. Faktisk siger tallene, at USA's økonomi er værre end Grækenlands.
http://www.dr.dk/DR2/Danskernes+akademi/Oekonomi_Ledelse/VL_Doegn_2011/20110127222058.htm
n. EnergiTjenesten: Alternativ til olie – det skal du vælge 
Tårnhøje oliepriser får rigtig mange danskere til at se sig om efter en erstatning for oliefyret. 
o. Mathaba.net (the world's leading independent news agency):
Hard Times Getting Harder
Americans are being hammered economically, politically and socially. Paul Craig Roberts quoted Vladimir Putin calling America "a parasite on the world."  
http://networkedblogs.com/nNr45
p. JP.dk: Ny amerikansk aktienedtur
Det værste kvartal for det amerikanske børsmarked siden finanskrisen endte fredag med ny nedtur.
http://epn.dk/okonomi2/global/usa/article2563901.ece
q. Der Spiegel: America's Debt Crisis
Why Europe Is Right and Obama Is Wrong
US President Barack Obama has recently suggested that Europe must take on more debt to stimulate the economy. Such reliance on cheap money, though, is what got us into the current crisis in the first place -- both in Europe and in the US. America's problem isn't too little money. It's a lack of competitive products.
http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,789624,00.html
r. Portfolio.com: The End
The era that defined Wall Street is finally, officially over. Michael Lewis, who chronicled its excess in Liar’s Poker, returns to his old haunt to figure out what went wrong.
http://www.portfolio.com/news-markets/national-news/portfolio/2008/11/11/The-End-of-Wall-Streets-Boom

2. Frágreiðingar:
a. Jack Zagar: The End of Cheap "Conventional" Oil
b. Dr. Albert Bartlett: Arithmetic, Population, and Energy
c. L.B. Magoon: Are we Running Out of Oil
d. Wikipedia, the free encyclopedia: Exponential growth 
e. Uppkast til føroyska ætlan um burðardygga menning - Ár 2002 - 2020

3. Bøkur:
a. Richard Heinberg: The Party's Over: Oil, War and the Fate of Industrial Societies
b. Richard Heinberg: Peak Everything: Waking Up to the Century of Declines
c. Stephen Leeb, Glen Strathy: The Coming Economic Collapse: How You Can Thrive When Oil Costs $200 a Barrel
d. Jeff Rubin: Why Your World Is About to Get a Whole Lot Smaller: Oil and the End of Globalization
e. Stephen Leeb: Game Over: How You Can Prosper in a Shattered Economy
f. John Michael Greer: The Long Descent: A User's Guide to the End of the Industrial Age
g. Jared Diamond: Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed
h. David Strahan: The Last Oil Shocki.
i. Michael Lewis. Boomerang: Travels in the New Third World

4. Heimasíður:
b. Carolyn Baker: http://carolynbaker.net/
c. Permatopia: http://permatopia.com/
e. Peak Oil News: http://www.peak-oil-news.info/
f. Peak Oil Blog: http://peakoil.blogspot.com/
g. Early Warning Blog: http://earlywarn.blogspot.com/
j. How to Save The World: http://howtosavetheworld.ca/
n. The Corporation: http://www.thecorporation.com/
o. NIA - National Inflation Association: http://inflation.us/

5. Dokumentarar:
d.  A Crude Awakening - The Oil Crash: http://www.oilcrashmovie.com/
f.   Der ingen skulle tru at nokon kunne bu: http://www.nrk.no/magasin/1.6508621
g. The Secret of Oz - Winner, Best Documentary of 2010 (v.1.09.11): http://www.youtube.com/watch?v=swkq2E8mswI





Posted by Unknown at Sunday, September 25, 2011 0 comments

Fyrireiking til alheims fíggjarligt skrædl

Fyrra greinin av tveimum, um hvussu alheims skuldarkreppan rakar føroyingar

Alheims búskaparkreppan er nú so mikið álvarslig, at alt fleiri búskaparfrøðingar meta, at um fleiri av heimsins fremstu londum ikki fáa tamarhald á sínari skuld, máast grundarlagið so mikið undan alheims peningakervinum, at øll skipanin er í vanda fyri at rapla - kanska innan stutta tíð. Hendir hetta, verður alheims samfelagið, sum vit kenna tað í dag, kollvelt. Hvat fer hetta at merkja fyri føroyska samfelagið?

Framstandandi altjóða búskaparfrøðingar hava leingi mett búskaparstøðuna í heiminum at vera sera álvarsliga (Sí keldur, 1g). IMF hevur júst ávarað um, at USA og Evropa eru á sera vágiligari vandaleið (1i). Alt fleiri óttast vandan fyri tvísporandi inflasjón - eisini í teimum londum, sum fram til nú hava verið roknað millum heimsins sterkastu og ríkastu (5a). Ein ótemjandi inflasjón kann fáa sera álvarsligar avleiðingar ikki bara fyri hesi londini, men fyri allan heim. Seinast tað hendi, endaði tað í roynd og veru við veraldarbardaga (5b).

Fylgir ein bara eitt lítið sindur við í miðlum kring heimin, ber illa til IKKI at geva sær far um allar ávaringarnar frá alt fleiri serfrøðingum um, hvussu álvarslig fíggjarstøðan í heiminum er. Ov mikið er til av larmi frá sonevndum 'konspiratiónsteorikarum' og 'dómadagsprofetum', sum varskógva um heimsins undirgang, men hetta er ikki tað, sum sipað verður til her. Her verður tosað um eina kreppu, har veruleikin og tølini tala sítt greiða mál. Høgt virdir altjóða felagsskapir og serfrøðingar viðurkenna støðuna - og ávara um, at støðan er hættislig.

Men her á landi verður hetta evni av ókendari orsøk ikki umrøtt serliga nógv sæð í mun til, hvussu álvarsligt málið er, og enn minni, hvat støðan merkir - ella kann koma til at merkja fyri føroyska samfelagið.

Umborð á søkkandi Titanic
Tey, sum sita við politisku ábyrgdini, tykjast næstan ikki at latast um vón. Tað er sera óheppið, at landsins ábyrgdarhavarar ikki hava nakra greiða støðu til, hvussu fólk skulu bera seg at, um heimsbúskaparkreppan versnar, so sum nógv bendir á. Tað kann gerast beinleiðis lívshættisligt at skúgva ávaringarnar til viks og at lata vera við at taka støðu.

Hví tykjast flest allir føroyskir politikkarar at tosa so lítið um alheims búskaparstøðuna? Trúgva teir ikki uppá, at støðan er so álvarslig - og at tað kann raka Føroyar meint? Vita teir ov lítið um tað? Ella skilja teir tað bara ikki? Til ber í øllum førum at staðfesta, at enn vilja fleiri politikkarar heldur raðfesta ómetaliga kostnaðarmiklar ørvitisverkætlanir, enn at seta alla orku inn á at fyrireika samfelagið til at klára seg undir eini ógvusligari kreppu, sum vit enn smbrt. serfrøðingunum bert hava sæð byrjanina av.

Møguliga er støðan í heiminum so mikið álvarslig, at politikkarar og onnur ikki vita síni livandi ráð. Ella óttast teir kanska fyri at loypa ov nógvan fjáltur á fólk við at nevna tað. Tá er lættari at lata sum um, at alt er í fínasta lagi og vóna, at alt allarhelst skjótt lagar seg aftur av sær sjálvum. Men hetta er sum at sita á fyrsta klassa á ovasta dekki umborð á Titanic og lata sum um, skipið ikki søkkur, hóast niðastu dekkini langt síðani eru farin undir kav. Onkur má gera vart við tað, so fólk fáa høvi at bjarga sær og sínum.

Men hvør hevur gjørt sær ítøkiligar tankar um, hvat hendir her á landi, um t.d. amerikanski búskapurin fór á heysin við ógvusligum gjarðandi árini á búskapin í restini av heiminum? Onkur einstakur kanska, men er nakar komin við uppskotum til eina tilbúgvingarætlan fyri Føroyar? Tá tað ER hent, er tað jú ov seint. Og tá skulu hesir somu politikkarar standa til svars. Men her tykjast so gott sum allir at liggja og sova.

Heimurin eftir "Peak Oil"
Hví skal støðan takast í so stórum álvara? Jú, tí tann álvarsamasta skuldarkreppan, heimurin nakrantíð hevur sæð, herjar í roynd og veru heimin beint í løtuni. Kreppan, sum vit uppliva nú, er ikki nøkur vanlig lágkonjunktur-kreppa, sum sveiggjar mestsum av sær sjálvum upp til hákonjunktur aftur, men ein kreppa, sum sannlíkt er væl meira álvarslig enn tær kreppur, heimurin fyrr hevur upplivað. Hetta fer meir ella minni at raka øll. Eingin sleppur undan. Tað er nevniliga váttað av mongum - eisini framstandandi leiðarum í sjálvum oljuídnaðinum - at heimurin er farin um "Peak Oil" punktið (1b, 1c og 1h) ; tvs. punktið, har oljuframleiðarar ikki megna at metta vaksandi eftirspurningin eftir olju, so skjótt og so títt, sum tørvur er fyri tí.

Eitt sera týðiligt tekin um hetta er m.a., at desperasjónin eftir at finna olju tykist vera so mikið stór, at oljufeløgini velja alt dýrari, alt meira víðgongdar og alt meira vandamiklar hættir at finna olju, t.d. á djúpri og djúpri vatni, uttan at taka neyðugu trygdaratlitini (Hugsa bara um Deepwater Horizon vanlukkuna í Mexico-flógvanum). Harumframt velja oljufeløgini at gagnnýta sløg av kolvetni, sum eru sera torfør at útvinna og sera kostnaðarmikil at fáa líkinda góð oljupreparat burturúr (t.d. tjørusand og oljufløgugrót).

Ímeðan byggja fleiri og fleiri u-lond enn teirra framgongd næstan bara á oljuriknan ídnað og flutning, samstundis sum at fólkavøksturin í heiminum veksur eksponentielt (2b). Fólkavøksturin fer uppum 7 milliardir fólk júst í ár. Øll hesi fólkini brúka alt meira av øllum tilfeinginum - mati, olju o.ø. Tá eftirspurningurin eftir olju veksur skjótari, enn útboðið - tvs. skjótari enn oljuframleiðandi londini kunnu náa at framleiða oljuna, hevur hetta við sær, at oljuprísirnir ósvitaliga hækka - kanska við smærri sveiggjum upp og niður, men rákið sum heild er ógvuslig dýrkan.

Avleiðingar av hækkandi oljuprísum
Hetta fær álvarsligar fylgjur fyri hvørt einstakt menniskja, ið livir á hesi klótu, tí oljuprísir hava so ómetaliga stóran týdning fyri heimsbúskapin (1j). So hvørt sum oljuprísirnir hækka, hækka allir framleiðslu- og flutningskostnaðir tilsvarandi. Harvið dýrka allar vørur. Hetta setur ferð á kostnaðarspiralin. Fakfeløgini krevja hægri løn til sínar limir at viga upp ímóti hækkandi útreiðslunum hjá limunum. Kravið verður ofta stuðlað av politisku skipanini, sum fegin vil halda keypsorkuni uppi. Arbeiðsmarknaðurin verður kroystur, tí fyritøkurnar í roynd og veru ikki hava ráð til at fíggja hækkaða lønarlagið. Arbeiðsplássini verða útflutt. Fleiri gerast arbeiðsleys.  

Hetta minkar alt um orkuna at megna hækkandi kostnaðarstøðið. Fólk velja tískil at taka lán - bæði privatu húsarhaldini og fyritøkurnar - at gjalda útreiðslurnar við og halda livistøðinum uppi. Men gjaldførið ER vánaligt, so bankar og lánsveitarar fella fyri freistingini at bjóða lán við lagaligari og lagaligari afturgjaldstreytum - bæði til privat og fyritøkur, so samfelagshjólini, harímillum týdningarmikli bústaðarmarknaðurin, kann haldast í gongd.  Men tað er bara at skjóta pínuna út.

Alt er í veruleikanum bygt á tilgjørt "ríkidømi", sum ikki hevur hald í nøkrum veruleika.  Pengar verða brúktir við heimild í nøkrum komandi, sum fólk vænta sær, men sum ikki finst í veruleikanum - og neyvan fer at finnast. Øll skumpa bara soleiðis skuldina frammanfyri seg. Men tá virðini ikki eru reell, og ov lítið kemur inn aftur í mun til tað væntaða, máast grundarlagið undan álitinum á lántakararnar, og so brestur bløðran at enda (1k).

Privat og fyritøkur fara á heysin í hópatali. Hareftir fara bankarnir og lánsveitararnir á heysin, sum aftur noyðir landsins stjórnir til at átaka sær skuldina fyri at bjarga smáspararunum frá fullkomnum húsagangi og soleiðis fyribyrgja, at samfelagið ikki steðgar heilt upp. Soleiðis verður skuldarbyrðan bara flutt uppeftir í skipanini. Men hetta tyngir landsbúskapirnar í sera stóran mun í longdini.

Loysa ikki skuldarkreppu við at taka fleiri lán
Mong lond velja í fyrsta umfari at "loysa" trupulleikan við at royna at pumpa pengar út í samfelagið fyri at fáa gongd á "vøksturin" aftur, men hetta er tilgjørdur, og ikki ein reellur vøkstur, sum kemur av framleiddum meirvirði. Populert sagt: "Vit kunnu ikki liva bara av at klippa hvørjum øðrum". Ein tilgjørdur vøkstur etur tiltaksgoymslurnar upp (um nakrar eru) rættiliga skjótt. Syrgiliga sannroyndin er, at flestu lond í grundini als ikki hava ráð longur til at halda høga livistøðinum uppi og varðveita tær mongu vælferðartænastur, sum fólk vandu seg við í betri tíðum.

Men stjórnirnar vilja ikki gera politiskt sjálvmorð við at linka krøvini til vælferðina. Manglandi gjaldføri ger seg galdandi í fleiri, fyrr so ríkum londum. Tað fær stjórnirnar at kenna seg kroystar til at taka lán at fíggja vælferðina við. Men tað kemur ikki nóg nógv inn í kassan aftur, so fleiri lán mugu til - eisini lán til at fíggja rentur og avdrøg fyri av gomlum lánum. Alt fleiri lond eru soleiðis endað í einum skuldarspirali, har tey hækka skuldarloftið alt meir. Men so við og við eru tey heldur ikki før fyri bara at gjalda renturnar av ovurstóru skuldini, sum veksur eksponentielt. Tað ber ikki til at koma burtur úr eini skuldarkreppu við bara at taka fleiri lán! Tað sigur seg sjálvt. Eins og tað ikki ber til hjá einum alkoholikara at drekka seg burtur úr alkoholismuni. Og hvør skal gjalda rokningina í síðsta enda? Hon verður send víðari til komandi ættarliðini, sum heldur ikki hava ráð at gjalda skuldina. At enda kemur húsagangurin. Fleiri lond kunnu knappliga standa í eini støðu, at hvørki alment lønt ella fólk á privata marknaðinum fáa útgoldið lønir sínar, tí eingin hevur pengar at gjalda teimum við. Og hvat hendir so, tá fólk ikki hava pengar á kontuni at keypa mat o.a. fyri? Tað óhugnaliga scenariið kann ein bara ímynda sær...!

Byrjanin til eina verri kreppu
Búskaparfrøðingar siga, at vit hava bara sæð byrjaninina av eini nógv verri kreppu, sum lond bara hava útsett og útsett við at lána meira og meira - nú so nógv, at summi lond ongantíð fara at hava ráð til at gjalda alla skuldina aftur. Tað ber ikki til.

Hetta ger seg ikki minst galdandi fyri tað einaferð so mæta heimsveldið USA, sum nú skyldar fýra ferðir sína egnu bruttotjóðarúrtøku. Tað merkir, at landið kann rakast av "hyperinflasjón", so øll luft fer úr búskapinum. Fleiri ættarlið fram í tíðina mugu so gjalda fyri marglætið hjá núlivandi amerikanarunum . Fleiri onnur framkomin lond skylda eisini upphæddir, sum eru størri enn teirra egna bruttotjóðarðurtøka, og fleiri eru farin - ella eru um reppið at fara - á húsagang, tí tey hava mist alt trúvirðið hjá lánsveitarunum. Á alheims stigi er skuldin nú komin upp í so astronomiskar hæddir, at hetta aldrin er sæð fyrr í søguni. Alheims samlaða skuldin er nú 10 ferðir størri enn samlaðu bruttotjóðarúrtøkurnar fyri øll lond í heiminum!

Vandin fyri, at øll peningaskipanin raplar, er reellur. Tískil mugu lond fyrireika, hvussu tey ætla sær at møta einum alheims fíggjarskrædli. Eisini Føroyar. Tey, sum lata eygu, oyru og munn aftur fyri hesum trupulleika og lata sum um, alt stendur væl til, kunnu vænta sær at vakna upp við kaldan dreym ein dag. Tí alt bendir á, at heimsins fólk yvirhøvur mugu fyrireika seg uppá eina longri varandi djúpa og kollveltandi kreppu, har øll mugu læra at liva nógv meira frá hondini í munnin í framtíðini. Tey, sum tá fara at standa seg best, verða tey, sum skylda minst og eru mest sjálvhjálpin lokalt.

Neyðugt at gera Føroyar meira sjálvbjargnar
Føroyingar hava livað beinleiðis av egnum sjógvi og landi í meir enn túsund ár, men í dag innflyta føroyingar so gott sum alt, sum etið verður av mati, og sum brúkt verður av tilfari í Føroyum, samstundis sum at føroyingar grunda so gott sum alla sína framleiðslu, flutning og upphiting á olju, sum eisini má innflytast. Hetta er ein lutvíst nýggj siðvenja, sum hevur gjørt samfelagið sárbært og sera ávirkiligt av konjunkturinum í heimssamfelagnum. Við hóttandi gongdini í heiminum í dag gerst henda nýggja siðvenja alt hættisligari og dýrari fyri føroyska samfelagið, umframt at hetta dálkar og tyngir umhvørvið í stóran mun.

Føroyingar verða noyddir longu nú at venja seg við, at oljan ikki longur kann vera álitið. Oljan fer um ikki so langa tíð ikki longur at kunna vera grundarlagið undir møguleikanum at veita fólki breyð á borðið, sum fyrr - heldur ikki um olja verður funnin í føroyskari undirgrund. Í framtíðini mugu føroyingar líta nógv meira á lokala tilfeingið, enn teir gera í løtuni, sum til ber at framleiða uttan brúk av olju. Ikki so nógv til at framleiða útflutningsvørur av, men beinleiðis sum tað, fólkið sjálvt skal liva av.

Versnar alheims støðan so nógv, sum spátt verður av so mongum, so verða Føroyar nógv meira avbyrgdar frá umheiminum aftur, enn tær eru í dag - og so kann støðan hjá fólkinum í Føroyum gerast beinleiðis lívshættislig. Um eitt veruligt fíggjarligt skrædl kemur, og føroyingar tá ikki ætla sær at vera tiknir á bóli og vera millum teirra, sum standa á berum, so er alneyðugt longu nú at fyrireika seg uppá at gerast nógv meira sjálvbjargin og t.d. økja um eginframleiðsluna av fleiri neyðsynjarvørum. Arbeiðsplássini, sum vóru útflutt, mugu innflytast aftur. Og nógv meira má fáast burtur úr egnum tilfeingi - sjálvandi á burðardyggum grundarlag - soleiðis at samfelagið gerst nógv meira óbundið at innflutningi, enn tað er í dag.

Hetta evnið fer seinna greinin í hesi røð at viðgera nærri, har hugleitt verður um, hvussu lívið man fara at síggja út í Føroyum, tá vit ikki longur fara at hava ráð til oljuna: Nýggjur veruleiki ger kanska grindadráp neyðug aftur - les greinina her: http://elinbrimheimheinesen.blogspot.com/2011/09/seinna-greinin-av-tveimum-um-hvussu.html

Ímeðan ber til at ogna sær meira vitan um heimskreppuna í teim mongu slóðunum til greinir, bøkur, frágreiðingar og dokumentarar um evnið í listanum niðanfyri.

Keldur 


1. Greinir:
a.  Der Spiegel: 'Peak Oil' and the German Government
Military Study Warns of a Potentially Drastic Oil Crisis
b.  The Observer: Peak oil alarm revealed by secret official talks
Behind government dismissals of 'alarmist' fears there is growing concern over critical future energy supplies
c.  The Guardian: Lloyd's adds its voice to dire 'peak oil' warnings
Business underestimating catastrophic consequences of declining oil, says Lloyd's of London/Chatham House report http://www.guardian.co.uk/business/2010/jul/11/peak-oil-energy-disruption
d.  The Observer: Resource wars: the global crisis behind BHP Billiton's bid for Potash Corp 
The battle for the fertiliser giant points to a near future in which world food supplies may need to rise by 70%
e.  The Guardian Professional Network: Why the ecology crisis poses a threat to business as usual 
There is little sign that those gathering in Davos appreciate that current unsustainablity means that things have to change
f.  Bloomberg Business Week: Barreling Toward Peak Oil
Energy analyst Charles Maxwell of Weeden & Co. recommends Canadian tar sands plays
g.  The Nation (videogrein): Are We Running Out of Oil?
The Nation and On The Earth Productions: Peak Oil and a Changing Climate
h.  The Boston Globe: Oil supply to trail demand by 2030, study predicts
i.   Børsen: IMF advarer: USA og Europa risikerer double-dip
j.   The Globe and Mail: Why High Oil Prices Are Such A Threat To The Global Rebound
k.  Economy Watch: Bubble Economy
http://www.economywatch.com/economy-articles/bubble-economy.html
l.   Jyllands Posten: USA igen tæt på at lukke og slukke
Demokraterne og Republikanerne toppes om et midlertidigt budget, og USA løber tør for penge i næste uge.
http://epn.dk/okonomi2/global/usa/article2556095.ece
m. DR.dk: Jørgen Ørstrøm Møller: USA går bankerot inden 2020
Inden 2020 er USA gået fallit. Gælden er allerede i dag så alvorlig, at flere stater burde være blevet lukket. Faktisk siger tallene, at USA's økonomi er værre end Grækenlands.
http://www.dr.dk/DR2/Danskernes+akademi/Oekonomi_Ledelse/VL_Doegn_2011/20110127222058.htm
n. EnergisTjenesten: Alternativ til olie – det skal du vælge
Tårnhøje oliepriser får rigtig mange danskere til at se sig om efter en erstatning for oliefyret.
http://www.energitjenesten.dk/files/resource_16/Alternativ%20til%20olie%2002%202007.pdf
o. Mathaba.net (the world's leading independent news agency):
Hard Times Getting Harder
Americans are being hammered economically, politically and socially. Paul Craig Roberts quoted Vladimir Putin calling America "a parasite on the world."
http://networkedblogs.com/nNr45
p. JP.dk: Ny amerikansk aktienedtur
Det værste kvartal for det amerikanske børsmarked siden finanskrisen endte fredag med ny nedtur.
http://epn.dk/okonomi2/global/usa/article2563901.ece
q. Der Spiegel: America's Debt Crisis
Why Europe Is Right and Obama Is Wrong
US President Barack Obama has recently suggested that Europe must take on more debt to stimulate the economy. Such reliance on cheap money, though, is what got us into the current crisis in the first place -- both in Europe and in the US. America's problem isn't too little money. It's a lack of competitive products.
http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,789624,00.html
r. Portfolio.com: The End
The era that defined Wall Street is finally, officially over. Michael Lewis, who chronicled its excess in Liar’s Poker, returns to his old haunt to figure out what went wrong.
http://www.portfolio.com/news-markets/national-news/portfolio/2008/11/11/The-End-of-Wall-Streets-Boom

2. Frágreiðingar:
a.  Jack Zagar: The End of Cheap "Conventional" Oil
b.  Dr. Albert Bartlett: Arithmetic, Population, and Energy
c.  L.B. Magoon: Are we Running Out of Oil
d.  Wikipedia, the free encyclopedia: Exponential growth 
e.  Uppkast til føroyska ætlan um burðardygga menning - Ár 2002 - 2020


3. Bøkur:
a.  Richard Heinberg: The Party's Over: Oil, War and the Fate of Industrial Societies
b.  Richard Heinberg: Peak Everything: Waking Up to the Century of Declines
c.  Stephen Leeb, Glen Strathy: The Coming Economic Collapse: How You Can Thrive When Oil Costs $200 a Barrel
d. Jeff Rubin: Why Your World Is About to Get a Whole Lot Smaller: Oil and the End of Globalization
e.  Stephen Leeb: Game Over: How You Can Prosper in a Shattered Economy
f.  John Michael Greer: The Long Descent: A User's Guide to the End of the Industrial Age
g.  Jared Diamond: Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed
h.  David Strahan: The Last Oil Shock
i. Michael Lewis. Boomerang: Travels in the New Third World

4. Heimasíður:
b. Carolyn Baker: http://carolynbaker.net/
c. Permatopia: http://permatopia.com/
f. Peak Oil Blog: http://peakoil.blogspot.com/
g. Early Warning Blog: http://earlywarn.blogspot.com/
j. How to Save The World: http://howtosavetheworld.ca/
n.  The Corporation: http://www.thecorporation.com/
o.  NIA - National Inflation Association: http://inflation.us/


5. Dokumentarar:
d.  A Crude Awakening - The Oil Crash: http://www.oilcrashmovie.com/
f.   Der ingen skulle tru at nokon kunne bu: http://www.nrk.no/magasin/1.6508621
g. The Secret of Oz - Winner, Best Documentary of 2010 (v.1.09.11): http://www.youtube.com/watch?v=swkq2E8mswI
Posted by Unknown at Sunday, September 25, 2011 0 comments

Monday, March 28, 2011

Hvar eru vit á veg í Føroyum?


Eg fekk hug at endurgeva hesa grein, sum eg skrivaði í 2006, nú samgongan hongur í einum tunnum tráð og tað - møguliga - skjótt stundar móti vali aftur. Nú skulu vit aftur vera vitni til ein bardaga um sessir, har realpolitikkurin verður burturgoymdur, meðan politikkarar brúka meira orku uppá at skilja seg frá hinum í valstríðnum, enn uppá at finna saman um loysnir. Ein fær hug at spyrja: Hvat skal tað til? Er tað neyðugt? Fer ein nýggj stjórn veruliga at gera nakran mun kortini? Ella er tað meira sannlíkt, at eitt nýval ikki fær okkum av fetanum, men brýtur bara kontinuitetin av og frystir menningina niður, óvist hvussu leingi? Hava vit ráð til tað? Hava vit ráð til at spilla tíð á henda hátt - serliga nú í krepputíðum, har vit veruliga hava brúk fyri effektivum realpolitikki? Júst í tí høpinum er henda greinin enn líka aktuel:

Alheimsgerðin:
Hvar eru vit á veg í Føroyum?

Eftir Elina Brimheim Heinesen

Sjónarringurin má gerast breiðari, um Føroyar skulu klára seg á alheims marknaðinum í framtíðini. Visjón 2015 hevur sett ferð á eitt alneyðugt kjak um, hvussu føroyingar skulu síggja seg sjálvar í einum størri perspektivi. Men enn halda nógv fast í avoldaðum ideologiskum ímyndum og brúka – av gomlum vana – mestu orkuna uppá kegl um partapolitikk ístaðin fyri at taka støðu til tær veruligu avbjóðingarnar.

Politiska kjakið í Føroyum er beiskt, nú vit meira og meira gerast partur av alheimssamfelagnum. Tá talan fellir á støðutakanina til alheimsgerðina – til tjóðskaparligu virði okkara í mun til viðurskiftini við útheimin, serliga Danmark og ES – er ein av stóru spurningunum: Hvussu kunnu vit varðveita tjóðskaparligu virði okkara undir umstøðum, har umheimurin streingir meir og meir á.

Tá sambandskreftirnar aftur fingu betri fótafesti, royndi ytri tjóðveldisvongurin at teknað eina dapra mynd av framtíð føroyinga, tá valdið eftir teirra tykki var yvirtikið av einum afturhaldandi landsstýri, sum setti menning okkara sum tjóð ártíggjundir aftur. Ein skilir vónbrotið, men eru atfinningarnar relevantar, tá vit hyggja at tí stóra samanhanginum? Hvussu nógv hevur tað í roynd og veru at siga fyri menningina í Føroyum, hvør ið situr við róðri?

Eg lurtaði fyri eini tíð síðani eftir áhugaverdari sending á Danmarks Radio P1, har danski rithøvundurin og kunningartøknisserfrøðingurin Ole Grünbaum tosaði um danska samfelagskjakið um tjóðskaparlig virði. Eitt kjak, sum er frammi nú orsaka av økta trýstinum, mangir danir kenna frá stóru tilflytingini til Danmark – serliga frá muslimsku londunum. Danska kjakið um tjóðskaparlig virði kann á nøkrum økjum samanberast við føroyska kjakið um tað sama.

Ole Grünbaum vísti í hesum samanhanginum á, hvussu heimssamfelagið hevur broytt seg so ómetaliga nógv seinastu 30-40 árini, og hvussu hetta hevur broytt fyritreytirnar fyri hugburðin, og á hvønn hátt gamal hugburður ikki longur er tíðarhóskandi.

Tjóðskaparkjakið - ein anakronisma
Vit kunnu samanbera tjóðskaparkjakið eitt sindur við kapitalismukritikkin, sum serliga var frammi í 70’unum. Ole Grünbaum helt fyri, at í dag er sosialisman sum samfelagsskipan deyð. Fyri tað ber tó væl til enn at finnast at kapitalismuni. Men tað er bara ikki tann sama kapitalisman, sum ræður longur. Fyrstu 60-70 árini í fyrru øld var ímyndin av kapitalismuni ein tekning av einum feitum heilsølumanni í høgum hatti og jakkaveli við serviettinum bundnum um hálsin og við eini stórari steik á gaflinum, sum hann át gramliga, meðan tey fátæku svøltandi hugdu at honum. Henda myndin gav meining tá. Hon vísti eina klára mynd av fíggindanum - honum, fólkið skuldu gera uppreistur ímóti. Men í dag er kapitalisman annaðleiðis.

Kapitalisman kann ikki longur identifiserast við persónar. Kapitalisman er ein real time alheims telduskipan. Tað eru pensiónskassar – tvs. lønmóttakarar sum tú og eg – ið eiga ein sera stóran part av vinnulívinum í verðini. Tú kanst siga, at kapitalisman hevur sigrað, tí hon er í okkum øllum. Tá ið funnist verður at kapitalismuni í dag, er tað ofta á ein hykleriskan hátt, tí fólk ’gloyma’, at vit øll eru kapitalistar. (Spyr bara bankaráðgeva tín). Vit mugu eisini hyggja at okkara egnu kapitalismu.

Hvat er frælsi?
Kapitalisman er ikki tjóðarmonopolistisk longur, segði Ole Grünbaum. Tjóðskaparliga frælsisstríðið, sum blómaði í 60’unum og 70’unum, tá nógv hjálond fingu loysing, er í nógvum førum endað í einari sjálvsandsøgn – serliga fyri tey londini, sum sóu sosialistisku samfelagsskipanina sum eitt alternativ til kapitalismuna. Tey allarmest kollveltingarsinnaðu londini, sum rivu seg leys frá koloniharrunum og vildu gerast heilt óbundin av øðrum, eru í dag vorðin døpur kollveltingarfornminnissøvn – t.d. Cuba, Zimbabwe ella Norður Korea, har fólksins besta vón er, at leiðararnir doyggja.

Frælsi fyri eitt land er tí - eftir Ole Grübaum’sa meting - ikki at melda seg út úr heimssamfelagnum, at avbyrgja seg og bert ansa sær sjálvum. Frælsi er ikki ideologiirnar, sum gerast ein samfelagslig spennitroyggja. Nei, frælsi er at vera við í felagsskapinum! At vera við í netverkinum, tí tað er har, frælsi liggur. Tað er har, menningin fer fram. Tað er har, vælferðin liggur. Tað er har mentanin er, sum er til at halda út at vera í.

Hykleriskt at bólka hvønnannan
Royndirnar eru enn nógvar – eisini í Føroyum – at skapa gamlar ideologiskar ímyndir um tey ’óndu hini’, sum postmodernistarnir kalla tað. Ein konstruerar seg sjálvan við at konstruera tey ’óndu hini’. Eins og sosialisman gjørdi tað við kapitalismuna. Eins og (nógv) tjóðveldisfólk gera tað við sambandsfólk (og umvent) og/ella við danir. Eins og Dansk Folkeparti ger tað við muslimsku tilflytararnar í Danmørk. Og tey vinstraradikalu gera tað við Dansk Folkeparti. Øll henda ideologiska konstruktiónin við teim ’óndu hinum’, sum ein eisini kann kalla ’leguhugsan’ – er ikki longur aktuell. Øll hava bara ikki heilt givið tí ans enn í Føroyum.

Nógv hevur verið tosað um samanleggingar av fyritøkum í vinnulívinum seinastu 30 árini, meðan minni verður hugsað um, at minst líka nógvar samanleggingar eru farnar fram millum mentanir og ideologiir. Í dag ganga mørkini millum einu síðuna og hina síðuna mitt niður ígjøgnum hvønn einstakan av okkum. Vit eru ikki longur bara til eina síðu, men til báðar. Vit eru øll bæði national og transnational. Vit eru øll bæði vinstra- og høgrahall. Vit eru øll bæði tjóðveldisfólk og sambandsfólk…!

Tí er tað hykleriskt, tá ið ein vil identifisera tey ’óndu hini’ við ávísar bólkar í samfelagnum, har ein metir seg sjálvan at vera millum tey góðu og reinu – tey kroniskt óseku – meðan hini eru ”tey óndu”. Í hesum sambandinum er freistandi at spyrja: Eru allir sambandsføroyingar veruliga minni føroyingar enn tjóðveldisføroyingar? Og eru allir tjóðveldisføroyingar minni kosmopolittar enn sambandsføroyingar?

Hvør stýrir útviklinginum?
Ein kundi spurt: Men er tað ikki neyðugt at halda lív í politiska samfelagsliga kjakinum, har partarnir standa beint yvir av hvørjum øðrum og halda seg hvør sær hava rættin, meðan hini fara skeiv? Jú, tað kann vera sera undirhaldandi, men um ikki kjakið snýr seg um nakað, sum hevur rót í veruleikanum, er tað jú líka mikið.

Sum sagt eru vit í dag bæði national og transnational. Tað vil m.a. siga, at samfelagsgongdin í veruleikanum ikki verður avgjørd í serliga stóran mun inni í løgtingshúsinum ella úti í Tinganesi. Fólkið kann ikki velja eina ávísa leið, sum fólkið meinar, er tann rætta, við at velja ein ávísan meiriluta inn í løgtingið, tí gongdin verður í veruleikanum ikki avgjørd har. Heimsins gongd verður avgjørd í einari røð av netverkum, har nakrar (fáar) avgerðir kanska koma innum tingsins gátt – tær flestu ikki. Har eru stjórnir, har eru NGO-felagskapir (privatir hjálparfelagskapir), har eru Greenpeace og antiglobalistarnir, sum er heimsins størsta fólkarørsla í løtuni. Har eru altjóða felagsskapir, har eru alheims fyritøkur. Har eru films- og tónleikaídnaðurin – tónleikastjørnur, mótaskaparar og aðrir trendsetarar osfr. Landsstýrið og løgtingsmeirilutin er bara eitt lítið netverk út av so nógvum.

Vit eru heimsborgarar
So kunnu vit gera politiskar stevnuskráir og liggja og kjakast so galið vit vilja í lítlu Føroyum, til vit liggja næstan deyð og bløðandi eftir á víðvøllinum. Men tað hevur bara ongan týdning fyri stóra samanhangin, sum vit øll eru partur av meira enn nakrantíð. Vit kunnu ikki halda á at liva í illusiónini um, at Føroyar enn liggja óspiltar og órørdar í Norðuratlantshavinum, og at einasti mátin at varðveita okkara serkenni og reinleika er at leggja sjógv millum okkum og onnur. Hetta er vanahugsan, sum er avgomul. Og vanar eru sum vera man tíverri rættiliga seiglívaðir.

Veruleikin er, at tá vit keypa útlendskar vørur í sjálvtøkuhandlunum – tá vit byggja hús við útlendskum viði – tá vit selja fisk okkara – tá vit ferðast uttanlands sum ferðafólk, embætisfólk ella handilsfólk – ella bara tá vit hyggja at fylgisveinasjónvarpi ella rógva á alnótini, sum vit gera meira og meira, og soleiðis fylgja við í heimsins gongd, eru vit øll partur av heimssamfelagnum, eins væl sum av okkara egna lokala samfelag. Vit eru ikki bara føroyingar – tað eru ikki bara fjøll, fuglur, fiskur, seyður, grindadráp og kristnitrúgv, sum ger okkum til tað, vit eru. Vit eru eisini heimsborgarar. Tað er í allarhægsta grad eisini samskifti við umheimin, sum ger okkum til tað, vit eru, og sum ikki minst mennir okkum sum menniskju – og andslív og mentanarlív okkara.

Forðingarnar
Vit koma ikki víðari, so leingi vit hava tvíbýttar politiskar vengur, sum halda lív í gomlum svørt-hvítum fíggindaspøkilsum – tjóðveldisvongurin í sínari ímynd um reinleika føroyinga einumegin í mun til danska koloniharradømi og samansvørjingar móti føroyingum hinumegin. Og ímyndini um Føroya-elskandi tjóðveldisvongin einumegin í mun til ’hentu býttlingar’ dana í Føroyum (sambandsvongin) hinumegin. Meðan sambandsvongurin í sínum lag heldur lív í síni klettafastu trúgv uppá, at tað einasta ‘rætta’ er at tvíhalda um ríkisfelagsskapin, og ímyndini um at ein og hvør, sum hóttir ríkisfelagsskapin, hóttir eisini eksistensgrundarlag føroyinga. So leingi vit tvíhalda um hesar ímyndir – ja, so kemur lokala politiska kjakið einans at snúgva seg um, hvørji tey óndu eru, og hvørji tey góðu eru.

Hetta er bara við til at økja um óhepnu frástøðuna millum politisku partarnar og millum Føroyar og heimssamfelagið – og ger okkum enn meira maktaleys, tí vit nokta at spæla við har, sum veruligu avgerðirnar verða tiknar. Ístaðin brúka vit alla orku okkara uppá innanhýsis persónligt kegl og klandur. Hetta var m.a. orsøkin til, at Suður-Afrika, hóast ómetaliga stórt náttúrligt ríkidømi, gjørdist avbyrgt og eftirbátur á nógvum økjum, og at Apartheid livdi so leingi í Suður-Afrika. Øll orkan bleiv brúkt til at keglast um rasuatskiljing ella ikki, meðan tey ‘veruligu evnini’, so sum at finna konstruktivar politiskar loysnir í konkretum málum og fyri samfelagið sum heild, ongantíð fingu ordiliga loyvi at koma á dagsskránna.

Hvussu koma vit víðari?
Svart-hvíta kjakið førir ongastaðni, og leiðir bert burtur frá teimum stóru evnunum, sum veruliga hava týdning fyri framtíð Føroya at tosa um – nevniliga:

Hvat merkir ’frælsi’ í roynd og veru? Øll ynskja frælsi – men frælsi til hvat? Eingin ynskir at vera trælur – sjálvt ikki sambandsfólk. Øll vilja hava sjálvsavgerðarrætt og ávirkan á egna lagnu. Hvat kunnu vit gera sjálvi í Føroyum fyri at økja um sjálvsavgerðarrætt føroyinga, okkara sjálvsvirðing og okkara vælferð? Hvørjir eru bestu møguleikarnir fyri hesum - uttanfyri ella innanfyri altjóða felagsskapirnir? Hvønn leiklut kunnu vit sum føroyingar spæla í heimssamfelagnum? Hvussu kunnu vit spæla ein aktivan leiklut? Hvønn leiklut fáa vit, um vit fara burturúr ríkisfelagskapinum? Skulu vit halda okkum uttanfyri altjóða felagskapir – ella skulu vit melda okkum inn í t.d. EU?

Hetta eru relevantir spurningar at fáa greiðu á, tá vit vilja finna út av, hvussu vit gera samfelagið so demokratiskt sum gjørligt, og hvussu vit vilja tryggja, at tann einstaki fær so stóran avgerðarrætt yvir egið lív sum gjørligt. Sjálvsavgerðarrættur eigur ikki at snúgva seg um ideologi og dogmur um at varðveita eina reina óspilta tjóð mótvegis einum hóttandi umheimi (t.d. Danmark/EU), men í roynd og veru bara um at loysa nakrar praktiskar spurningar í mun til tann alheims veruleika vit liva í í dag (um vit vilja tað ella ikki).

Her mugu vit vera konstruktiv, um vit skulu náa úrslit, og ikki so bundin av vanahugsan, sum heldur okkum fast í slítandi ósemjum um hugburð og hugtøk, sum ikki eru til longur. Í øllum førum ikki í sama hami sum fyrr. Tí so leingi vit tvíhalda um svart-hvíta hugsunarháttin, ja, so leingi vengurnir hvør sær ikki rættiliga viðurkenna, at í einum og hvørjum tjóðveldisfólki býr eisini eitt lítið sambandsfólk – og at í einum og hvørjum sambandsfólki býr eisini eitt lítið tjóðveldisfólk – koma vit ikki av fetanum.

Elin Brimheim Heinesen, 2006
Posted by Unknown at Monday, March 28, 2011 0 comments

Monday, March 21, 2011

Why I'm not condemning pilot whaling

I'm not insensitive to animal suffering. I do understand why outsiders are concerned about pilot whaling in the Faroes. But in spite of this, I do not condemn pilot whaling completely. This might seem contradictory to people, who think pilot whaling is absolutely appalling and should be banned right away. But I have some compelling reasons for looking at pilot whaling the way I do, which I'll explain further in this blog post. 


I'm NOT for pilot whaling unconditionally. I do acknowledge that environmental pollutants in pilot whale meat - and the fact that some researchers recommend not to use it for human consumption any more - is a major problem, which probably will put an end to pilot whaling eventually. But aside from this, of course, very serious issue - I could accept the continuation of pilot whaling - but just under certain circumstances, which I'll get further into later in this post - but only as long as the Faroese people only kill pilot whales for food (and not as a recreational activity) and do not eat more than what is within safe limits as issued by health authorities - and as long as they are willing to improve their killing methods as much as possible to minimize the animals' suffering - and as long as pilot whaling doesn't endanger the pilot whale as a species. 

Sustainable At Least For Half a Millenium
Endangered species must of course be protected, but is the pilot whale endangered? The Faroese have always known that they depended very much on this natural resource, so they've been - and still are - very conscious and aware of that they can't exploit the pilot whale population beyond it's capacity, if they want to keep the 'grinds' coming. 

To keep track they've kept a full public record of all whale killings since the 16th century. You won't find such scientific recordings many places in the world, conducted in such a thorough way for such a long time. The Faroese are still making continuous studies of the pilot whale population to prevent over-extraction - and they're very keen on administering their resources as best possible. According to several independent studies made around the world, the pilot whale is not an endangered species, so the Faroese still allow themselves to kill up to around 800 per year on average, which is less than 0,1 % of the whole - estimated - population of 1.000.000. Others claim the number is around 600.000 - but 800 a year is still not a big amount in comparison, even though some would only regard zero killings as satisfactory.

I know this does not convince people in the whale protection movement of which many tend to think that all pro-whaling arguments are just bad excuses for unacceptable human behavior. But this is not true in the Faroese case, in my view. 

Like Burgers to Americans
It might seem 'easier' for the Faroese just to stop the pilot whaling. Why not just abandon this practice and thus spare the whales and get the pressure from the outside world off their shoulders? It is hard for outsiders to understand that this long lasting food providing tradition - unbroken in more than a thousand years - was one of the main sources of nutritional food for the Faroese up until only a generation ago. That is why pilot whale meat still is just as 'natural' for most Faroese to eat, just as burgers are for Americans - and just as difficult to abandon. 

I do not want to get into an argument here whether the practice of pilot whale killing is any better or worse than the practice of mass breeding domestic animals for food, but people in the Faroes fail to see that meat from the farm industry in other countries could be any better than the meat they are used to eat. The pilot whale meat is - or was - perfectly organic, if it wasn't for the fact that the industrialized world has poisoned our oceans - the living habitat of the whales. 

Still More Organic Than Imported Meat
Most of the world - even arctic areas far away from the densely populated industry areas - is polluted. And food production everywhere is "artificialized" or modified to such an extent, that it makes almost any food unhealthy and even dangerous for humans to eat, more or less. The Faroese often also take into consideration that the pilot whales after all do live a free life until just before they die, which can't be said about the domestic animals, from which most of the meat comes, that most people in the world eat. 

Bottom line is that people still need food to survive. Hunting and killing not endangered animal species, living in and around the local environment - as untouched by human hands as can be in the world today - still seems to be a better way to provide food for the Faroese in a sustainable way, much less polluting in itself than industrial agriculture or transportation of imported food from far away, is. So I do understand why people in the Faroes want to continue to kill these animals for food, in spite of pollution - rather than keeping a completely unhealthy, unnatural and unsustainable food providing system alive, which only contributes to further destruction of our world.

New Reality Might Make Whaling a Necessity Again
Killing any living creature is no easy task, especially not wild animals - and even more so if we're talking about killing very large wild animals almost with your bare hands in an environment alien to humans: namely seawater. In fact, it is remarkable that this is even feasible and that it can be done as quickly and efficient as it happens, after all. Unfortunately, it is not always possible to avoid animal suffering completely under these circumstances. The blood loss is also very visible in seawater, which makes the killing seem even more dramatic.

But for people living in arctic regions where local resources are scarce, this is considered one of the harsh, but necessary fact of life. They simply do not feel they have many other options, if they want to survive on what's available on site. This is perhaps very hard to imagine for city dwellers living in more hospitable climates, who never have had to face such a reality. But this way of getting enough nutritional food was an absolute necessity for the Faroese until not very long ago - in fact in my life time - and not unlikely, it might become a probable reality again in a future, not so far from now, when scarcity might become much more common again, and the Faroe Islands might become much more cut off and isolated from the outside world than they are now.

This is a serious problem, whish also must be considered. I know that the Faroese have been living a quite modern life for the last 30-40 years or so and are considered to be "rich", where the old way of providing food suddenly didn't seem as necessary or appropriate any more - at least to the outside world. I'ts difficult to imagine that this might change again. Perhaps rapidly. What the outside world doesn't seem to understand is, that the Faroese have almost just entered the modern age - much later than most other people in western societies. (They didn't have TV before the early 80'ies for crying out loud). They've just gotten used to living a modern life - right before this new form of life seems to crumble and fall apart again!  

The World After Peak Oil
It's been confirmed by many, that the world might very well have passed peak oil - with dire consequences for everyone living on this planet awaiting just around the corner. The most severe global financial crisis, the world has ever seen, takes place right now. An increasing number of people realize that this is not just a 'normal' recession, but much severer than that. It's a clear consequence of the lasting fact, that oil is no longer as abundant as it was. This will inevitably lead to a scenario where many countries will not have easy access to cheap oil any more. The world might - perhaps much sooner than expected - face a reality, where cheap oil simply is no longer available for everyone.

This situation seems to approach us much faster now than we could imagine just a couple of year ago. The world population passes 7 billion this year and the demand for oil increases faster than we can produce it. Oil producing countries will of course firstly keep the oil, they have left in the ground to themselves, which soon might leave nothing to the oil-importing countries. This is a very frightening outlook for the future -  especially for remote lying countries like the Faroe Islands with arctic climate, and thus more dependent on liquid energy than most other countries.

To grasp the seriousness of this issue - as I see it, you might find this interesting: 
  
The Faroes Extremely Oil Dependent
Oil depletion - heavy pollution and climate change - financial crunch... you name it... hits the Faroe Islands hard right now.  The Faroe Islands is totally dependent on imported oil, which drives their whole fishing fleet (which is their primary food source and provides more than 95 % of their whole export). The fishing industry hasn't had any surplus for several years and the biggest Faroese fish export company faced bankruptcy a few months ago, as well as one of the two biggest banks on the islands. Unemployment is rapidly rising - it's almost 9 % at the moment. All transportation of people and goods to and from the islands by air or by sea is also a 100 % dependent on oil. It's extremely expensive to travel to and from the islands in comparison (you can fly halfway the world for the same amount from other countries) - and ferry connections to two out of four surrounding countries have already been closed down.

If this alarming development continues, this might soon leave the Faroese with no other option than to return to former ways of survival - or something that resembles. The older generation is, fortunately for the Faroese, still alive. They have kept the inherited knowledge intact and they are able to teach the younger generation, how they managed to survive in the old days, where the Faroese had to rely almost entirely on what was accessible in the surrounding nature. 

The Faroes In The Future
I wonder what will become of the Faroese people in the future, if they were prevented by outsiders from getting their food from their local environment. What alternative food provisions are available for the Faroese when oil has become too expensive to afford any more - and they cannot afford to import food in sufficient quantities any longer either? They will have no other options than to use everything they have ... eat the sheep, the fish and the whale meat, which is the only food within reach that they - only just - might be able to provide in sufficient quantities. 

They will have to reduce or diminish their living standards quite substantially again, but they have plenty of water, wind, waves and currents, which they can use to produce electricity (right now already around 50 % of Faroese electricity production comes from renewable energy resources) and they can still have sheep grassing in the mountains, run their fish farms close to shore, and pilot whale drivings can be conducted without modern fuel driven boats, using sail- and rowing boats, just as it was done before. It will be a life very different from what the young generation has grown used to right now, but there might probably be no other choice than to accept the new conditions.

Food Sovereignty
You might also google the words "food sovereignty", to understand better, where I'm at. 
According to this site: http://www.whyhunger.org/news-and-alerts/why-speaks/553.html - food sovereignty:

- is the right of peoples to define their own food and agriculture
- is the right to protect and regulate domestic agricultural production and trade in order to achieve sustainable development objectives
- is the right to determine the extent to which they want to be self reliant; to restrict the dumping of products in their markets
- is the right of local fisheries-based communities to have priority in managing the use of and the rights to aquatic resources.
- does not negate trade, but rather, it promotes the formulation of trade policies and practices that serve the rights of peoples to safe, healthy and ecologically sustainable production.

Well, let this be my end remarks for now. I hope you understand my viewpoint, even though you might not agree with me.
Posted by Unknown at Monday, March 21, 2011 44 comments

Friday, March 4, 2011

Varskó til politikkarar, miðlar og fíggjarvald 3/3

Sleppið lívshættisligu hvørvisjónini

Í okkara lítlu verð her í Norðuratlantshavi kenna vit okkum ofta fjart frá heiminum kring okkum, men kreppan, vit uppliva í løtuni, er partur av eini heimskreppu, elvd av eini í botn og grund órealistiskari og óskynsamari fíggjarskipan. Vit verða noydd til at síggja hetta klárt, um vit vilja fyribyrgja eini enn størri og álvarsligari kreppu.

Byggir samfelagið á lygn?

Støðan, sum heimurin er komin í, kann sjálvandi í ávísan mun tulkast sum úrslit av ódugnaskapi millum heimsins politisku og fíggjarligu leiðarar og ráðgevandi serfrøðina í bæði búskapi og politikki, serliga í londunum, sum eru eyka hart rakt av alheims kreppuni. Men hvussu kann tað bera til, at so nógv skilagóð fólk, sum sita við ábyrgd, hava yvirsæð so mong ávaringartekin? Hví eru tað so fá, sum veruliga hava gjørt nakað munagott fyri at fyribyrgja hesi støðuni? Hvat er tað, sum hevur blindað tey?

Í orðabókum verður orðið 'hvørvisjón' ella 'illusjón' soleiðis greinað: "ein misvísandi hugmynd" ella "okkurt sum snýtir ella misleiðir fatanina" ella "fatanin av onkrum, sum veruliga er til, men sum verður lýst á ein hátt, sum elvir til skeiva tulking av tí veruliga".

Stórir partar av heiminum liva í dag við eini samfelagsskipan, ið byggir á hugmyndina um óendaligan vøkstur - eisini her í Føroyum. Hugsanin er, at jú meira, vit keypa og brúka, jú meira profitt fyritøkurnar fáa burturúr, jú betri gongur tað. Henda hugmynd er við tíðini vorðin so sjálvsøgd, at spurnartekin hevur næstan ikki verið sett við hana í longri tíð. Politikkarar, búskaparfrøðingar og miðlar kappast enn um at tosa um vøkstur sum einasta parametur fyri framgongd og menning rætta vegin. Samstundis skapar samanrenningin av áhugamálum hjá politisku leiðslunum og miðlunum, sum í stóran mun verða stýrdir av fíggjarvaldinum, eina fatan millum manna um, at henda leið bæði er haldbær og gagnlig fyri einstøku londini og fyri heimin sum heild. Tað er enntá eydnast at billa fólki inn, at skipanin byggir á eina "frælsishugsjón". Men tað tykist meira og meira greitt, jú fleiri trupulleikar vit uppliva, at hetta er ein hvørvisjón.

Jú longri lygnin ræður, jú verri avleiðingar

Joseph Goebbels, propaganda-ráðharrin hjá Hitler, segði í sínari tíð: "Um tú tekur eina lygn, sum er nóg stór, og endurtekur hana aftur og aftur, fara fólk at enda at trúgva henni. Lygnin kann bert haldast á lívi, so leingi staturin megnar at verja fólk móti politisku, figgjarligu og/ella hernaðarligu avleiðingunum av lygnini. Tað hevur sostatt avgerandi týdning fyri statin at brúka allar sínar heimildir til at halda mótstøðu niðri, tí sannleikin er lygnarinnar deyðsfíggindi - og harvið er sannleikin eftirfylgjandi eisini størsti fíggindin hjá statinum." (Joseph Goebbels).

Men ein lygn er ikki burðardygg í longdini. Fyrr ella seinni tømist hon fyri meining og so máast grundarlagið undan henni, so hon dettur sundur - og so verður hennara sanna andlit avdúkað. Tá sanna andlitið hjá Hitler og stjórn hansara avdúkaðist, datt lygn teirra sundur við einum øgiligum dundri og braki, har fólk í milliónatali lógu deyð eftir á vígvøllinum.

Í dag liva vit uppá eina aðra lygn: At bara vøkstur og meira forbrúk er vegurin fram. Spurningurin er, hvussu leingi aftrat henda lygnin fer at kunna halda. Jú longri, vit bíða við at avdúka hana, jú ógvusligari verða avleiðingarnar.

Vakstrarhugsjónin ein hvørvisjón

Veruleikin er, at vælferð okkara hvílur fyrst og fremst á útvinnan og brúk av bíligum, men avmarkaðum tilfeingi, harav fossil brennievni er avgjørda grundarlagið. Hugsa bert um, hvussu nógv verður útvunnið úr hesum - plastikk og asfalt t.d. Hetta tilfeingið kann ikki endurnýggjast og verður fyrr ella seinni uppi. Heldur fyrr enn seinni, tí nýtslan bara veksur og einki tamarhald er á vøkstrinum. Vit hava enn ikki funnið nakað, sum fult og heilt kann setast í staðin, og trupulleikarnir í núverandi orkuveitingarskipanunum vaksa skjótari, enn vit náa at loysa teir. Hóast vit finna kolvetni, sum skal eitast at nøkta tørvin í 100-200 ár framyvir, so megnar framleiðslu- og flutningskervið kortini ikki at fylgja við, m.a. tí at fólkavøksturin, og tískil tørvurin, veksur eksponentielt - tvs. alsamt skjótari.

Vakstrarhugsjónin, sum okkara núverandi samfelagsskipan byggir á, hevur avdúkað seg sum ein hvørvisjón. Tann sosiala, politiska, búskaparliga og umhvørvisliga leiðin, vit ganga í løtuni hevur so dyggiliga prógvað, at hon als ikki er farbær. Trúgvin á óendaligan vøkstur er infantil utopisk sjálvsgyklan. Men tey, ið sita við valdinum, lata eyguni fast aftur  - og vilja ikki viðurkenna henda veruleika og kunnu tískil heldur ikki loysa trupulleikarnar, ið standast av honum.

Ovurnýtsla týnir heimin

Tey, ið ráða fyri borgum, hava givið følsk lyfti um, at til ber at fáa "eitt betri lív" gjøgnum ovurnýtslu. Vanligi borgarin hevur fingið fyrigyklað, at tað er gott at keypa alskyns vørur, honum í veruleikanum ikki nýtist. Men ráðini eru ikki longur til at byggja enn fleiri risa handilsmiðstøðir og keypa enn fleiri bilar til at koyra í til handilsmiðstøðirnar, sum brúka enn meira benzin - harav tað mesta er fíggjað fyri læntar pengar.

Farið er framvið hægsta punktið á kurvini - sonevnda peak oil-punktið - tvs. har oljuframleiðslan her eftir ikki longur fer at kunna fylgja við eftirspurninginum eftir olju - við ógvusligum avleiðingum fyri heimsbúskapin. Vit uppliva longu nú eina heimsumfatandi fíggjarkreppu, sum í stóran mun hongur saman við hesum.

Men vit halda á at royna at økja um nýtsluna, samstundis sum vit útpína og oyðleggja jørðina fyri at framleiða óneyðugar marglætisvørur, har av ein risastórur partur als ikki verður brúktur, men blakaður burtur til onga verðsins nyttu, antin av handilsmiðstøðunum, áðrenn vørurnar yvirhøvur verða seldar - ella av húsarhaldunum sjálvum, antin tí farið er framvið síðsta søludag, ella tí fólk veruliga ikki hava brúk fyri vøruni. Og hetta hendir, alt meðan 1 mia. heimsborgarar svølta og 4.000 fólk - harav 700 børn - doyggja av hungri í meðal um tíman! Vit kunnu stutt sagt ikki loyva okkum at innrætta heimin soleiðis!

Frælsi at vera skuldarbundin?

Skulu vit framhaldandi leggja lív okkara í hendurnar á fólki, sum billa okkum inn, at okkara vælferð og allur framburður er grundaður á óavmarkaðan vøkstur, tá vit við vissu vita, at hetta ikki ber til í longdini? Tilfeingið er, sum sagt, avmarkað. Dálka og útpína vit skjótari, enn náttúran nær at rætta tað uppaftur, sigur tað seg sjálvt, at tað gongur galið.

Einum nýtist heldur ikki at vera búskaparfrøðingur fyri at rokna út, at fólk ikki kunnu blíva við at brúka meira enn tey forvinna. Rokningin má gjaldast so ella so, og hetta gongur út yvir onkran onkustaðni ella onkuntíð. Kunnu vit blíva við at fíggja eitt so høgt og tilgjørt livistøði fyri læntar pengar? Kunnu Føroyar og onnur lond halda á at fíggja livistøði sítt við lánum úr øðrum londum, sum ofta sjálvi eru skuldarbundin, og sum eisini senda rokningina víðari? Hvør skal gjalda marglætislevnaðin í síðsta enda?

Um vit framhaldandi lata okkum skunda til at keypa og brúka støðugt meira og lata okkum lokka til at taka fleiri lán fyri at fíggja henda lívsstíl, so førir tað einans við sær, at tað má arbeiðast meira og meira fyri at kunna gjalda lánini aftur. Ella eisini noyðast vit at senda rokningina víðari onnur, sum als ikki hava átt nakran lut í okkara marglæti.

Kunnu vit halda á at lata fólk skuldarbinda seg so nógv, at tey gerast skuldartrælir mesta av lívinum - ja, kanska mugu flyta skuldarbyrðuna fleiri ættarlið fram - og so blíva við at billa inn í fólk, at vit liva í "fría heiminum"? Hvat munnu okkara børn og teirra børn, sum skulu bløða fyri okkara skuld, fara at halda um arvin frá okkara ættarliði?

Luttaka í risastórum pyramiduspæli

Henda ábyrgdarleysa atferð, stuðlað av politisku og fíggjarligu leiðarum okkara, saman við eini skipan, sum loyvir hesum ábyrgdarloysi, hevur ført til botnleysa skuld og ta hættisligu støðuna, sum vit uppliva nú í nógvum "framkomnum" londum. Er tað rætt og skilvíst at halda lív í eini slíkari skipan, sum í botn og grund byggir á somu grundreglur, sum sonevnd pyramiduspøl gera? Nøkur fá vælbjargað vinna sær stórt ríkidømi og vald, meðan vanligi borgarin endar við at liva niðurbundin sum skuldartrælur fyri at fíggja vandamiklu og ikki-burðardyggu ovurnýtsluna, sum ríkar tey fáu upp, men oyðileggur lívsgrundarlagið fyri øll onnur.

Fíggjarskrædlið fer sum ein hvirluvindur um heimin allan í løtuni og hevur skumpað nógvar landsbúskapir út í óføri."Ríki" heimurin er vorðin so skuldarbundin, at nógv lond hava ongan tjans til nakrantíð at rinda skuldina aftur. Hugsa bara um Grikkaland, Ísland, Írland - og fleiri onnur lond, sum fella sum korthús í løtuni á hesi kontu. Halda vit veruliga, at tað steðgar har? Sjálvt USA skyldar nú so nógvar pengar, at meira og meira bendir á, at hetta einaferð so sterka heimsveldið kann fara á húsagang við óhugnaligum avleiðingum fyri allan heim. Halda vit, at vit sleppa undan? Tað er  avgjørt ikki nógv, ið bendir á tað.

Onnur fíggjarskipan neyðug

Verandi fíggjarskipan er serstakliga effektiv, tá tað kemur til at skapa veruligt ríkidømi um til ríkidømi, sum í veruleikanum bert finst á pappírinum ella í telduskipanum. Men hon byggir á eina hvørvisjón uttan veruligt innihald, sum í veruleikanum bert førir við sær hættisligar fíggjarligar, sosialar og umhvørvisligar avleiðingar fyri samfelagið sum heild. Rík fólk gerast á henda hátt enn ríkari, men tað er samstundis eisini beini vegurin til kollektivt sjálvmorð.

Aðrir mátar at veita borgarunum neyðugar fíggjartænastur, sum eru fyrimunarligari, og minni kostnaðarmiklar, mugu finnast. Hví skal skattaborgarin t.d. bløða fyri ábyrgdarloysið hjá fíggjarstovnunum? Eru fíggjarstovnarnir veruliga so avgerandi týdningarmiklir, at teir hava uppiborið, at almennir kassar av sær sjálvum lata seg upp og bjarga teimum úr avleiðingunum av teirra egna hættisliga virksemi? Fíggjarstovnar framleiða einki, sum hevur veruligt grundleggjandi virði fyri samfelagið og nøkta ongan tørv, sum ikki kundi verið nøktaður á onkran annan hátt.

Í síðsta enda snýr tað seg um, hvørjum endamáli, vit ynskja, at fíggjarheimurin skal tæna - ella hvørji verulig virði, hann skal byggja á. Skal hann raðfesta pengar fram um lív? Skal hann raðfesta ríkidømi til tey fáu ella vælferð fyri øll? Um kannað varð eftir, høvdu tey flestu uttan iva ynskt, at verandi óstøðugu fíggjarstovnar verða skiftir út við meira álítandi stovnar, leiddir av ábyrgdarfullum fólkum, sum taka atlit at samfelagnum sum heild og ikki bara tæna sjálvsøknum áhugamálum hjá teim fáu, sum skulu eitast at "eiga" bankarnar. Fíggjarstovnar mugu nøkta ein veruligan tørv í samfelagnum, sum samsvarar við veruleikan her í 21'ndu øld, nú vit eru vorðin greið yvir, at tað ikki ber til at halda á sum fyrr við óskerdum vøkstri, men at vit mugu seta javnvág og burðardygd í hásæti ístaðin. Men hvør skipan skapar best gróðrarbotn fyri hesum?

Eingin samfelagsskipan enn gagnað øllum

Hóast bæði góðar og drúgvar útbúgvingar og eina rúgvu av royndum, hava alheims politisku og fíggjarligu leiðslur og ráðgevar teirra ikki megnað at sæð skriftina á vegginum. Tey hava ikki megnað at stýrt londunum á skilvísan og burðardyggan hátt og hava ikki tryggjað sær, at framd mistøk verða rættað - heldur ikki í teim sokallaðu 'demokratisku' londunum. Tey hava stutt sagt ikki tænt fólkinum - hvørki tí felags besta ella frælsi hins einstaka, sum ein skuldi trúð, demokratiskar leiðslur áttu.

Ístaðin síggja vit, at lobbyistar og serlig áhugamál fáa loyvi til at ávirka lóggevararnar til at gera lógir, sum mest tæna stuttskygdum egináhugamálum hjá teimum fáu, men ikki áhugamálunum hjá vanliga borgaranum. Her er í veruleikanum talan um oligarki, har ávirkanin og reella valdið liggur í hondunum á teim fíggjarsterku. Hvar er frælsið og demokratisku rættindini, tá samfelagsins byrður sum vanligt enda á herðunum hjá miðal hampafólki, sum í dýrum dómum skal gjalda fyri marglætið, mistøkini og fyrilitar- og ábyrgdarloysið hjá teim fáu valdmiklu? Søgan endurtekur seg. Vit kalla bara mekanismurnar okkurt annað í dag.

Men hvat kann setast ístaðin fyri hesa skipan? Tað er eyðsýnt, at eingin samfelagsskipan enn - hvørki til vinstru ella høgru - hevur megnað at umsita samfeløgini og náttúrunar tilfeingið, soleiðis at tey eru til størst møguligt gagn bæði fyri livistøðið og fyri frælsi hjá øllum borgarum.

"Business as usual" ber ikki til

Tað er alstórur tørvur fyri sunnum skilvísi, nú heimsins fólk mugu finna út av, hvussu siglt verður úr hesi hættisligu kós, heimurin í løtuni siglur. Ein tilgongd má finnast, sum sær heilt burtur frá fastløstum politiskum ideologium og atlitum til fíggjarstovnar og serfrøði, sum í veruleikanum bert tæna sær sjálvum og - tilvitað ella ótilvitað - ikki taka hædd fyri samanhangunum millum allar menniskjaskaptu vandarnar, ið hótta heimin.

Halda vit fram við "business as usual", halda vit eisini fast í eini hættisligari hvørvisjón. Vit kunnu ikki halda fram við at vóna, at alt á ein ella annan hátt fer at gangast væl kortini, um bara vit lurta eftir okkara vanligu serfrøði og okkara politisku leiðslum, tí tað er ikki hagani, broytingarnar til tað betra fara at koma. Okkum nýtist nakað annað - ein heilt nýggjan hugburð. Hugskot frá øllum síðum mugu sleppa framat - ikki bara tey hugskotini, ið tey, sum sita við valdinum, hava góðkent sum stuðulsverd.

Almenna kjakið fer enn fram í miðlunum fyri ein stóran part, men sum er, er hetta kjakið ikki konstruktivt. Tað avmarkar seg fyrst og fremst til at peika fingrar eftir persónum: Hvør visti hvat nær? Hvørji eftirlit svóvu í tímanum og sviku, tá tað galt? Um kósin skal rættast upp aftur, hevur tað sjálvandi týdning at fáa fram í ljósið, hvussu tað kundi ganga so galið bæði her og aðrastaðni, so vit kunnu fáa strangari eftirlit og avmarkingar av frælsinum hjá pengagreðingum til at misbrúka skipanina bert til egnan stuttskygdan fyrimun. Men hetta er bert viðgerð av sjúkueyðkennum. Tað tekur ikki orsøkina til sjúkuna burtur - tað vísir ikki frameftir. Tað sæst á øllum brøgdum, at tað mugu nógv meira radikalar broytingar til. Alternativar loysnir mugu finnast, og miðlarnir mugu í nógv størri mun bjóða seg fram sum pallar, har hesi alternativ verða gjørd sjónlig og viðgjørd á skilvísan hátt.

Alternativ til okkara samfelagsskipan

Sanna alternativið til ta óskynsamu og fyrilitarleysu skipan, ið ræður í dag, er ikki ein totaliter Sovjet-kend sosialistisk ella kommunistisk samfelagsskipan, sum endar við bert at tæna diktatoriskum bureaukratum. Tað er heldur ikki eitt skinn-demokrati, sum í veruleikanum er eitt oligarki - eitt krógvað diktatur-kent vald, ið letur alla ávirkan í hendurnar á globalum, vakstrarmaniskum risafyritøkum, sum bert hugsa um egináhugamál, og sum seta seg so tungt á marknaðin og á heimsins mentala landslag, at tað køvir og skerjir initiativið og frælsið hjá tí einstaka, við sera skaðiligum avleiðingum fyri allan heim.

Nei, alternativið má vera ein sonn fólkaræðislig skipan, sum byggir á sunt skilvísi, matvørusjálvhjálpni í so stóran mun sum gjørligt og lokalt grundfestar, sjálvbjargnar búskapir, sum æra sonn marknaðarprinsipp og virka á burðardyggan hátt undir greiðum reglum, stjórnaðir og stuðlaðir av veruliga demokratiskum stjórnum, sum taka atlit at bæði frælsi hins einstaka, at samfelagnum sum heild og at náttúrunar vistfrøðiligu javnvág, soleiðis at eisini børn og barnabørn okkara kunnu rokna við at hava eina framtíð.

Størsta avbjóðingin fyri framman er at náa at fáa tíð til at skipa okkara samfeløg skilvísari, áðrenn ov seint er! Her er eingin tíð at spilla. So hetta er ein áheitan til tey ráðandi í hesum landi um, sum skjótast - áðrenn vit ikki hava ráð til tað longur - at rakna við, taka seg um reiggj og raðfesta at brúka eftirverandi fíggjarorkuna til tað, sum tryggjar lívsgrundarlag okkara best undir teim treytum, sum fara at ráða, tá vit ikki longur hava lætta atkomu til bíligt kolvetni og tí mugu leggja álit okkara á alternativar orkukeldur.

Íblástur:

Frágreiðingar

http://vmr.fo/Files/Filer/VMR/Fragreidingar/Burdardygg_menning.PDF
http://hawaii.gov/dbedt/ert/symposium/bartlett/bartlett1.html
http://hawaii.gov/dbedt/ert/symposium/zagar/zagar.html
http://www.peakoilassociates.com/PeakOilAnalysisOctober6-2007.pdf
http://www.greenpeace.org/usa/Global/usa/report/2010/3/executive-summary-koch-indus.pdf
http://en.wikipedia.org/wiki/Exponential_growth
http://en.wikipedia.org/wiki/Ecocide

Blaðgreinir

http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,715138,00.html http://www.guardian.co.uk/business/2010/aug/22/peak-oil-department-energy-climate-change
http://www.guardian.co.uk/business/2010/jul/11/peak-oil-energy-disruption
http://www.guardian.co.uk/business/2010/aug/22/bhp-billiton-potash-corp-global-crisis
http://www.guardian.co.uk/sustainable-business/davos-ecology-crisis-unsustainability-threatens-business?INTCMP=SRCH
http://politiken.dk/debat/kroniker/ECE689934/trussel-mod-kritisk-journalistik/
http://www.businessweek.com/magazine/content/10_23/b4181086607101.htm
http://www.thenation.com/video/157441/peak-oil-and-changing-climate

Bøkur

Richard Heinberg: The Party's Over: Oil, War and the Fate of Industrial Societies
Richard Heinberg: Peak Everything: Waking Up to the Century of Declines
Stephen Leeb, Glen Strathy: The Coming Economic Collapse: How You Can Thrive When Oil Costs $200 a Barrel
Jeff Rubin: Why Your World Is About to Get a Whole Lot Smaller: Oil and the End of Globalization
Stephen Leeb: Game Over: How You Can Prosper in a Shattered Economy
John Michael Greer: The Long Descent: A User's Guide to the End of the Industrial Age
Jared Diamond: Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed
David Strahan: The Last Oil Shock

Heimasíður

http://www.postpeakliving.com/preparing-post-peak-life#
http://carolynbaker.net/
http://permatopia.com/
http://www.180grader.dk/Politik/200-maend-styrer-danmark
http://www.theoildrum.com/node/5497
http://www.peak-oil-news.info/
http://peakoil.blogspot.com/
http://earlywarn.blogspot.com/
http://www.3k88.com/
http://www.organicconsumers.org/articles/article_6193.cfm
http://www.lifeaftertheoilcrash.net/BreakingNews.html
http://howtosavetheworld.ca/
http://www.dark-mountain.net/about-2/the-manifesto/6/
http://www.greenpeace.org/usa/campaigns/global-warming-and-energy/polluterwatch/koch-industries/
http://www.neweconomyworkinggroup.org/blog/missing-vision

Sjónbond og filmar

http://www.thenation.com/video/157441/peak-oil-and-changing-climate
http://www.collapsemovie.com/
http://www.youtube.com/watch?v=Pin8fbdGV9Y&feature=mfu_in_order&list=UL
http://www.oilcrashmovie.com/
http://www.thecorporation.com/

Bíblian

http://www.biblian.fo

Gamla Testamentið: Fyrra Sámuelsbók 2:7 - Job 31:24-25, 28 - Sálmarnir 49:16-20 - Orðtøkini 11:4 - Orðtøkini 11:28 - Orðtøkini 23:5-6 - Orðtøkini 28:20 - Orðtøkini 30:8-9 - Prædikarin 5:10 - Jeremias 5:27-31 - Jeremias 9:23-24 - Ezekiel 28:2-10

Nýggja testamentið: Matteus 6:19-21 - Matteus 6:24 - Markus 4:18-19 - Markus 10:21-27 - Lukas 3:11 - Lukas 6:30 - Lukas 8:14 - Lukas 9:25 - Lukas 12:15-21 - Lukas 12:22-32 - Lukas 12:29-34 - Lukas 12:47-48 - Lukas 14:12-14 - Lukas 14:33 - Lukas 16:9-12 - Lukas 16:13 - Lukas 16:19-31 - Ápostlasøgan 2:44-45 - Ápostlasøgan 4:32 - Ápostlasøgan 4:34-35 - Fyrra bræv Paulusar til samkomuna í Korint 4:8-21 - Seinna bræv Paulusar til samkomuna í Korint 2:17 - Bræv Paulusar til samkomuna í Filippi 4:11-12 - Fyrra bræv Paulusar til samkomuna í Tessalonika 2:5 - Fyrra bræv Paulusar til Timoteus 6:6-11 - Fyrra bræv Paulusar til Timoteus 6:8-11 - Fyrra bræv Paulusar til Timoteus 6:17-19 - Brævið til Hebrearar 13:5 - Bræv Jákups 1:9-11 - Bræv Jákups 5:1-6 - Fyrsta bræv Jóhannesar 3:16-18 - Opinbering Jóhannesar 3:17-19
Posted by Unknown at Friday, March 04, 2011 1 comments
Subscribe to: Posts (Atom)